Εθισμός και διαδίκτυο. |
Οι εξαρτήσεις
Η ελευθερία ως έννοια δεν εξαντλείται στην απουσία καταναγκασμού. Ελεύθερος είναι ο άνθρωπος όταν μπορεί να επιβεβαιώσει την αληθινή ατομικότητά του. Δηλαδή όταν μπορεί να αναπτυχθεί προς όποια κατεύθυνση θέλει, να καλύψει τις ανάγκες του και να εκπληρώσει τις δυνατότητες του.
Είναι πραγματικότητα ότι έχουμε την τάση να εξαρτηθούμε από τις περισσότερες ανάγκες μας. Αυτό που θα καθορίσει την προβληματική ή μη της εξάρτησης είναι πάντα ο βαθμός, η μονομέρεια και το είδος της. Η μεγαλύτερη εξαρτητική «ουσία» είναι ο έρωτας (Love is The drug), θα μπορούσαμε να τον κατηγορήσουμε για πάρα πολλά δεινά στη ζωή μας αλλά χωρίς αυτόν η ζωή μας χάνει πάρα πολλές αποχρώσεις του ωραίου.
Χονδροειδώς θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχουν 2 μεγάλες κατηγορίες εξαρτήσεων που στο βάθος τους δεν διαφέρουν πολύ αλλά εγκαθίστανται με διαφορετικό τρόπο. Αυτό που τις κάνει να φαίνονται διαφορετικές είναι οι επιπτώσεις τους. Οι ομάδες αυτές είναι οι ουσιοεξαρτήσεις και οι συμπεριφορικές εξαρτήσεις.
Ο συμπεριφορικός εθισμός συχνά συγχέεται με τον «υψηλό βαθμό εμπλοκής» με τη συγκεκριμένη δραστηριότητα. Ο υψηλός βαθμός εμπλοκής δεν ξεχωρίζει από τον εθισμό με βάση τη χρονική διάρκεια μόνο. Διαφέρει από τον εθισμό επίσης στο ότι οι αρνητικές συνέπειες είναι απούσες και στο ότι δεν σημειώνεται τάση του ατόμου να επαναλάβει τη συμπεριφορά ώστε να απαλύνει δυσφορία που νιώθει όταν τη διακόπτει. Αντίθετα, το άτομο με υψηλό βαθμό εμπλοκής προβαίνει στη δραστηριότητα επειδή τη βρίσκει ευχάριστη.
Τέτοιου τύπου δραστηριότητες που μπορεί να γίνουν εξαρτητικές είναι η τροφή (διαταραχές πρόσληψης τροφής), η εμπλοκή με το διαδίκτυο (εθισμός στο internet, σε ηλεκτρονικό τζόγο, σε διαδικτυακά παιγνίδια), ο εθισμός στην κατανάλωση, η προβληματική ενασχόληση με τα τυχερά παιγνίδια, ο εθισμός στο σεξ ή/και στην πορνογραφία και πολλές άλλες. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι πιθανές συμπεριφορές, καταστάσεις ή πράγματα που μπορεί να εξαρτηθεί ένα άτομο είναι εκατοντάδες αν όχι χιλιάδες. Ο κοινός παρανομαστής όλων είναι η τάση για εξάρτηση από το ίδιο το άτομο, μια τάση που πηγαίνει πολύ πίσω στη βρεφική ηλικία και που όλοι μας κουβαλάμε σε κάποιο μικρό ή μεγαλύτερο βαθμό.
Σημειώστε ότι το ανθρώπινο βρέφος είναι πιθανά το περισσότερο αδύναμο, ευάλωτο και εξαρτημένο για την επιβίωσή του βρέφος του ζωικού βασιλείου. Αν ένα βρέφος αφεθεί μόνο του, χωρίς τη φροντίδα της μητέρας του έχει μηδενικές πιθανότητες να επιβιώσει ακόμη και αν έχουν περάσει αρκετοί μήνες από τη γέννησή του, ενώ αντίθετα μια νεογέννητη γαζέλα 5’ μετά την γέννησή της αναπτύσσει ταχύτητες 60 χλμ. Καταλαβαίνετε λοιπόν πόσο βαθιά στο DNA μας είναι χαραγμένη η τάση για εξάρτηση.
Είναι πραγματικότητα ότι έχουμε την τάση να εξαρτηθούμε από τις περισσότερες ανάγκες μας. Αυτό που θα καθορίσει την προβληματική ή μη της εξάρτησης είναι πάντα ο βαθμός, η μονομέρεια και το είδος της. Η μεγαλύτερη εξαρτητική «ουσία» είναι ο έρωτας (Love is The drug), θα μπορούσαμε να τον κατηγορήσουμε για πάρα πολλά δεινά στη ζωή μας αλλά χωρίς αυτόν η ζωή μας χάνει πάρα πολλές αποχρώσεις του ωραίου.
Χονδροειδώς θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχουν 2 μεγάλες κατηγορίες εξαρτήσεων που στο βάθος τους δεν διαφέρουν πολύ αλλά εγκαθίστανται με διαφορετικό τρόπο. Αυτό που τις κάνει να φαίνονται διαφορετικές είναι οι επιπτώσεις τους. Οι ομάδες αυτές είναι οι ουσιοεξαρτήσεις και οι συμπεριφορικές εξαρτήσεις.
Ο συμπεριφορικός εθισμός συχνά συγχέεται με τον «υψηλό βαθμό εμπλοκής» με τη συγκεκριμένη δραστηριότητα. Ο υψηλός βαθμός εμπλοκής δεν ξεχωρίζει από τον εθισμό με βάση τη χρονική διάρκεια μόνο. Διαφέρει από τον εθισμό επίσης στο ότι οι αρνητικές συνέπειες είναι απούσες και στο ότι δεν σημειώνεται τάση του ατόμου να επαναλάβει τη συμπεριφορά ώστε να απαλύνει δυσφορία που νιώθει όταν τη διακόπτει. Αντίθετα, το άτομο με υψηλό βαθμό εμπλοκής προβαίνει στη δραστηριότητα επειδή τη βρίσκει ευχάριστη.
Τέτοιου τύπου δραστηριότητες που μπορεί να γίνουν εξαρτητικές είναι η τροφή (διαταραχές πρόσληψης τροφής), η εμπλοκή με το διαδίκτυο (εθισμός στο internet, σε ηλεκτρονικό τζόγο, σε διαδικτυακά παιγνίδια), ο εθισμός στην κατανάλωση, η προβληματική ενασχόληση με τα τυχερά παιγνίδια, ο εθισμός στο σεξ ή/και στην πορνογραφία και πολλές άλλες. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι πιθανές συμπεριφορές, καταστάσεις ή πράγματα που μπορεί να εξαρτηθεί ένα άτομο είναι εκατοντάδες αν όχι χιλιάδες. Ο κοινός παρανομαστής όλων είναι η τάση για εξάρτηση από το ίδιο το άτομο, μια τάση που πηγαίνει πολύ πίσω στη βρεφική ηλικία και που όλοι μας κουβαλάμε σε κάποιο μικρό ή μεγαλύτερο βαθμό.
Σημειώστε ότι το ανθρώπινο βρέφος είναι πιθανά το περισσότερο αδύναμο, ευάλωτο και εξαρτημένο για την επιβίωσή του βρέφος του ζωικού βασιλείου. Αν ένα βρέφος αφεθεί μόνο του, χωρίς τη φροντίδα της μητέρας του έχει μηδενικές πιθανότητες να επιβιώσει ακόμη και αν έχουν περάσει αρκετοί μήνες από τη γέννησή του, ενώ αντίθετα μια νεογέννητη γαζέλα 5’ μετά την γέννησή της αναπτύσσει ταχύτητες 60 χλμ. Καταλαβαίνετε λοιπόν πόσο βαθιά στο DNA μας είναι χαραγμένη η τάση για εξάρτηση.
Το διαδίκτυο
Είναι γεγονός ότι η εποχή μας χαρακτηρίζεται από την ευρεία χρήση του διαδικτύου. Το διαδίκτυο είναι μέρος της καθημερινότητας μας και αποτελεί τον πιο σπουδαίο τρόπο επικοινωνίας σε όλες τις δομές του κοινωνικού ιστού. Ειδικά για τα παιδιά και τους εφήβους αποτελεί πλέον αναγκαίο εργαλείο ενημέρωσης, κοινωνικής επαφής και ψυχαγωγίας. Μέσα στα πλαίσια μιας κοινωνίας που προωθεί την υπερκατανάλωση και που ταυτόχρονα χαρακτηρίζεται από κοινωνικό-οικονομική κρίση και έλλειψη νοήματος παρατηρούνται ολοένα και πιο έντονα φαινόμενα προβληματικής χρήσης του διαδικτύου ή ακόμη και εξάρτησης από αυτό.
Ο σύγχρονος τρόπος ζωής που προωθεί την εξατομίκευση και την έλλειψη επικοινωνίας, επιβάλλει νέους τρόπους φυγής από την προσωπική και την κοινωνική πραγματικότητα. Αναπόδραστα όλο και περισσότεροι άνθρωποι θα οδηγούνται στην αναζήτηση καινούργιων τρόπων φυγής, και ένας από αυτούς μπορεί να γίνει το διαδίκτυο. Η εικονική πραγματικότητα, σε αυτή τη περίπτωση αναλαμβάνει το διπλό ρόλο του «οχήματος» φυγής και του «καταφύγιου».
Ταυτόχρονα η εξέλιξη της τεχνολογίας δημιουργεί μια επίφαση ισχύος και παντοδυναμίας μέσα από την απεριόριστη πρόσβαση σε πληροφορίες. Το πρόταγμα της εποχής μας είναι η αναζήτηση άμεσων ικανοποιήσεων. Σήμερα περισσότερο από κάθε άλλη στιγμή στην ιστορία μας, ο χρόνος αναμονής είναι μηδενικός. Τα πάντα υπάρχουν στο google, κάθε ερώτηση απέχει δέκατα του δευτερολέπτου από την απάντησή της. Ζούμε σε μια εποχή ιλιγγιώδους ταχύτητας που δεν υπάρχει χρόνος για αναμονή ούτε για επεξεργασία, όλα χρειάζεται να γίνονται απίστευτα γρήγορα. Ο αντίπαλος μας είναι το ρομπότ και οι ταχύτητές του.
Τα είδωλα της εποχής μετακινούνται σιγά σιγά από τους επαγγελματίες ποδοσφαιριστές και τα μοντέλα στους επαγγελματίες Gamers και τα εικονικά μοντέλα. Επαγγελματίες του χώρου μας χρησιμοποιούνται από τις εταιρείες για να δημιουργηθούν περισσότερο εθιστικά παιγνίδια.
Ο σύγχρονος τρόπος ζωής που προωθεί την εξατομίκευση και την έλλειψη επικοινωνίας, επιβάλλει νέους τρόπους φυγής από την προσωπική και την κοινωνική πραγματικότητα. Αναπόδραστα όλο και περισσότεροι άνθρωποι θα οδηγούνται στην αναζήτηση καινούργιων τρόπων φυγής, και ένας από αυτούς μπορεί να γίνει το διαδίκτυο. Η εικονική πραγματικότητα, σε αυτή τη περίπτωση αναλαμβάνει το διπλό ρόλο του «οχήματος» φυγής και του «καταφύγιου».
Ταυτόχρονα η εξέλιξη της τεχνολογίας δημιουργεί μια επίφαση ισχύος και παντοδυναμίας μέσα από την απεριόριστη πρόσβαση σε πληροφορίες. Το πρόταγμα της εποχής μας είναι η αναζήτηση άμεσων ικανοποιήσεων. Σήμερα περισσότερο από κάθε άλλη στιγμή στην ιστορία μας, ο χρόνος αναμονής είναι μηδενικός. Τα πάντα υπάρχουν στο google, κάθε ερώτηση απέχει δέκατα του δευτερολέπτου από την απάντησή της. Ζούμε σε μια εποχή ιλιγγιώδους ταχύτητας που δεν υπάρχει χρόνος για αναμονή ούτε για επεξεργασία, όλα χρειάζεται να γίνονται απίστευτα γρήγορα. Ο αντίπαλος μας είναι το ρομπότ και οι ταχύτητές του.
Τα είδωλα της εποχής μετακινούνται σιγά σιγά από τους επαγγελματίες ποδοσφαιριστές και τα μοντέλα στους επαγγελματίες Gamers και τα εικονικά μοντέλα. Επαγγελματίες του χώρου μας χρησιμοποιούνται από τις εταιρείες για να δημιουργηθούν περισσότερο εθιστικά παιγνίδια.
Κριτήρια εξάρτησης από το διαδίκτυο
Δεν χρειάζεται όμως να δαιμονοποιούμε το διαδίκτυο. Ο υψηλός βαθμός εμπλοκής στη χρήση του μπορεί να είναι μία θετική ιδιότητα. Ειδικά καθώς η χρήση του προάγεται κοινωνικά και είναι απαραίτητη στην εκπαίδευση αλλά και σε μεγάλο αριθμό επαγγελμάτων.
Όταν όμως γίνεται εμμονή πρόκειται για μία ψυχική νόσο, όπως και ο εθισμός στα τυχερά παιχνίδια ή στις χημικές παράνομες ουσίες. Συνήθως εμφανίζεται σε παιδιά και εφήβους. Υπάρχει μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης σε αγόρια καθώς επίσης και σε άτομα με καταθλιπτικό συναίσθημα ή διάσπαση προσοχής-υπερκινητικότητα.
Η ενασχόληση με το διαδίκτυο μπορεί να γίνει ακαταμάχητη όταν το άτομο ικανοποιεί κάποιες ανάγκες του μέσα από αυτό. Οι λόγοι μπορεί να σχετίζονται με προϋπάρχοντα στοιχεία της προσωπικότητας του, υποκείμενες ψυχικές διαταραχές (άγχος, κατάθλιψη, κοινωνική φοβία, κ.α), ή να είναι μία μαθημένη συμπεριφορά που ενισχύθηκε από τον περίγυρο (π.χ η τάση των γονέων να χρησιμοποιούν τον Η/Υ και το διαδίκτυο για να αποσπάσουν τη προσοχή των παιδιών τους όπως με την τηλεόραση). Αυτές οι ανάγκες δεν ικανοποιούνται με άλλο τρόπο ή ικανοποιούνται ευκολότερα με τη βοήθεια του διαδικτύου. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το διαδίκτυο προσφέρει ανωνυμία, εύκολη προσβασιμότητα, μικρό κόστος, απομονώνει από τον περίγυρο και είναι γενικά αποδεκτό ως μέσο.
Θα μπορούσαμε να κατηγοριοποιήσουμε την ενασχόληση με το διαδίκτυο στις παρακάτω κατηγορίες:
Α. Τυπική χρήση Διαδικτύου
Συμπεριφορές που μπορούμε να δούμε ως γονείς και θα χρειαστεί να κινητοποιηθούμε είναι:
Όσοι από εσάς έχετε ζήσει με εφήβους θα έχετε παρατηρήσει ότι τα περισσότερα από τα συμπτώματα αυτά, σε κάποιο βαθμό, είναι τυπικά για τους εφήβους. Γι’ αυτό καλό είναι να είμαστε προσεκτικοί και να συμβουλευτούμε έναν ειδικό πριν ανησυχήσετε
Όταν όμως γίνεται εμμονή πρόκειται για μία ψυχική νόσο, όπως και ο εθισμός στα τυχερά παιχνίδια ή στις χημικές παράνομες ουσίες. Συνήθως εμφανίζεται σε παιδιά και εφήβους. Υπάρχει μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης σε αγόρια καθώς επίσης και σε άτομα με καταθλιπτικό συναίσθημα ή διάσπαση προσοχής-υπερκινητικότητα.
Η ενασχόληση με το διαδίκτυο μπορεί να γίνει ακαταμάχητη όταν το άτομο ικανοποιεί κάποιες ανάγκες του μέσα από αυτό. Οι λόγοι μπορεί να σχετίζονται με προϋπάρχοντα στοιχεία της προσωπικότητας του, υποκείμενες ψυχικές διαταραχές (άγχος, κατάθλιψη, κοινωνική φοβία, κ.α), ή να είναι μία μαθημένη συμπεριφορά που ενισχύθηκε από τον περίγυρο (π.χ η τάση των γονέων να χρησιμοποιούν τον Η/Υ και το διαδίκτυο για να αποσπάσουν τη προσοχή των παιδιών τους όπως με την τηλεόραση). Αυτές οι ανάγκες δεν ικανοποιούνται με άλλο τρόπο ή ικανοποιούνται ευκολότερα με τη βοήθεια του διαδικτύου. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το διαδίκτυο προσφέρει ανωνυμία, εύκολη προσβασιμότητα, μικρό κόστος, απομονώνει από τον περίγυρο και είναι γενικά αποδεκτό ως μέσο.
Θα μπορούσαμε να κατηγοριοποιήσουμε την ενασχόληση με το διαδίκτυο στις παρακάτω κατηγορίες:
Α. Τυπική χρήση Διαδικτύου
- Η καλοήθης χρήση είτε σε εργασιακό περιβάλλον είτε για λόγους αναψυχής.
- Η χρήση όπου δεν εξυπηρετείται κάποιος συγκεκριμένος σκοπός, παρά αποτελεί αυτοσκοπό προειδοποιώντας για πιθανή κατάχρηση.
- Ένα δυσπροσαρμοστικό, επαναλαμβανόμενο μοτίβο χρήσης που οδηγεί σε σημαντική έκπτωση της λειτουργικότητας κατά τη διάρκεια δωδεκάμηνης περιόδου, όπως καταδεικνύεται από:
- Αποτυχία να διεκπεραιωθούν σημαντικές ευθύνες στην εργασία, σχολείο ή σπίτι.
- Κοινωνικά και διαπροσωπικά προβλήματα.
- Χρήση σε καταστάσεις στις οποίες παρατηρούνται αρνητικές σωματικές συνέπειες (π.χ ελλιπής σίτιση, ύπνος, κοκ).
- Προβλήματα με το νόμο.
- Μία χρόνια, προοδευτική ασθένεια που συμπεριλαμβάνει τα ακόλουθα στοιχεία: τη καταναγκαστική χρήση του Διαδικτύου που ενέχει την απώλεια ελέγχου και τη συνέχιση της χρήσης παρά τις δυσμενείς συνέπειες. Η διάγνωση της εξάρτησης απαιτεί στη διάρκεια ενός δωδεκαμήνου τουλάχιστο τρία από τα ακόλουθα:
- Ανάπτυξη «ανοχής».
- Συμπτώματα «στέρησης».
- Χρήση για όλο και μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.
- Ανεπιτυχείς προσπάθειες να μειωθεί ή να ελεγχθεί η χρήση.
- Παραίτηση από σημαντικές κοινωνικές, επαγγελματικές ή δραστηριότητες αναψυχής.
- Συνέχιση της χρήσης παρά τη γνώση ότι υπάρχουν επίμονα ή επαναλαμβανόμενα βιολογικά ή ψυχολογικά προβλήματα τα οποία προκλήθηκαν ή επιδεινώθηκαν από τη χρήση.
- Πρόκειται για περίπτωση που πληροί τα κριτήρια της εξάρτησης όπου όμως πλέον είναι η συνήθης συμπεριφορά για τον χρήστη και υπάρχει σοβαρή βαρύτητα. Ο εθισμένος λαχταρά να χρησιμοποιήσει το Διαδίκτυο με συγκεκριμένους τρόπους, χρονικό διάστημα και συχνότητα τα οποία είναι επικίνδυνα για τον ίδιο και ενδεχόμενα για αυτούς με τους οποίους έχει σχέσεις (π.χ περιπτώσεις ακραίας παραμέλησης των αναγκών του εαυτού ή συγγενικών προσώπων).
Συμπεριφορές που μπορούμε να δούμε ως γονείς και θα χρειαστεί να κινητοποιηθούμε είναι:
- Υπερβολικός χρόνος ενασχόλησης
- Παραμέληση υποχρεώσεων- άλλων δραστηριοτήτων
- Απότομη πτώση σχολικής επίδοσης
- Απομόνωση
- Μείωση χρόνου που περνά με φίλους
- Συναισθηματικό κενό, ανία, θυμός, επιθετικότητα.
- Μεταβολή της συμπεριφοράς, ψέματα στην οικογένεια για την ενασχόληση με το internet
- Αδιαφορία για δραστηριότητες που μέχρι πρότινος ήταν ευχάριστες
- Πονοκέφαλοι
- Διαταραχές ύπνου
- Ξηρότητα οφθαλμών
- Παραμέληση προσωπικής φροντίδας- υγιεινής
Όσοι από εσάς έχετε ζήσει με εφήβους θα έχετε παρατηρήσει ότι τα περισσότερα από τα συμπτώματα αυτά, σε κάποιο βαθμό, είναι τυπικά για τους εφήβους. Γι’ αυτό καλό είναι να είμαστε προσεκτικοί και να συμβουλευτούμε έναν ειδικό πριν ανησυχήσετε
Αιτιολογία - Παρέμβαση
Το φαινόμενο της εξάρτησης από το internet αποτελεί ένα σύνθετο πολυπαραγοντικό φαινόμενο και σίγουρα δεν μπορεί να ενοχοποιηθεί μόνο ένας παράγοντας. Φαίνεται πως παίζουν ρόλο γενετικοί παράγοντες, ειδικά εάν υπάρχει συν-νοσηρότητα, αλλά και το είδος της προσωπικότητας (π.χ. ορισμένα παιδιά είναι ευαίσθητα με χαμηλή αυτοεκτίμηση και ντροπαλά, άλλα παρουσιάζουν χαρακτηριστικά διαταραχής του ελέγχου των παρορμήσεων και μια πιο επιθετική προσωπικότητα). Γεγονότα ζωής μπορεί να οδηγήσουν εκεί, περιβαλλοντικοί παράγοντες σαφέστατα συμβάλλουν (π.χ. η σημαντική δυσλειτουργία της οικογένειας), ενώ και οι πολιτισμικοί παράγοντες είναι σημαντικοί. Επιπλέον, η εφηβεία αποτελεί ένα ασταθές περιβάλλον το οποίο μπορεί να οδηγήσει λόγω των αναπτυξιακών της χαρακτηριστικών (πειραματισμός, σχετική έλλειψη αντικειμενικής κρίσης, αμφισβήτηση ορίων κ.λπ) σε συμπεριφορές υψηλού κινδύνου.
Εμείς μπορούμε να οργώσουμε το χωράφι, μα δε μπορούμε να εγγυηθούμε την ευτυχία στα παιδιά μας, δεν μπορούμε να υποσχεθούμε την ευτυχία. Η υπόσχεση που μπορεί να δώσει ο γονιός είναι: «Αν ξεκολλήσεις από εκεί, αν αποσυνδεθείς από τον υπολογιστή, αν έρθεις να κάνουμε μια βόλτα μαζί, να δούμε άλλα πράγματα» ή, πιο απλά, «Αν ερωτευτείς έναν άνθρωπο, κάτι, είναι πολύ καλύτερα από το να μένεις κολλημένος στον υπολογιστή, θα σου ανοίξουν καινούργιοι κόσμοι». Η υπόσχεση αυτή γίνεται πιστευτή αν στη δική μου ζωή μεταφράζω την υπόσχεση σε πράξη, αν η ζωή μου μαρτυρά την αξία της. Τότε ένας γονιός γίνεται πιστευτός.
Εμείς μπορούμε να οργώσουμε το χωράφι, μα δε μπορούμε να εγγυηθούμε την ευτυχία στα παιδιά μας, δεν μπορούμε να υποσχεθούμε την ευτυχία. Η υπόσχεση που μπορεί να δώσει ο γονιός είναι: «Αν ξεκολλήσεις από εκεί, αν αποσυνδεθείς από τον υπολογιστή, αν έρθεις να κάνουμε μια βόλτα μαζί, να δούμε άλλα πράγματα» ή, πιο απλά, «Αν ερωτευτείς έναν άνθρωπο, κάτι, είναι πολύ καλύτερα από το να μένεις κολλημένος στον υπολογιστή, θα σου ανοίξουν καινούργιοι κόσμοι». Η υπόσχεση αυτή γίνεται πιστευτή αν στη δική μου ζωή μεταφράζω την υπόσχεση σε πράξη, αν η ζωή μου μαρτυρά την αξία της. Τότε ένας γονιός γίνεται πιστευτός.
